Në fushën mekanike të fizikës, Ja’far Muhammad ibn Musa ibn Shakir (800-873) nga Banu Musa ishte pionier i astrofizikës dhe mekanikës qiellore si dhe zbuluesi i parë, se trupat qiellorë dhe sferat qiellore ishin temë e ligjit të njëjtë fizikë sikur edhe Toka, përkundër antikëve të cilët besonin se sferat qiellore përmbajnë rregulla të veta të ligjeve fizike të ndryshme nga ligjet e Tokës. [71] Në librat e tijë Lëvizja Yjore dhe Forca e Tërheqjes, ai gjithashtu ishte i pari i cili zbuloi se ekziston forcë e tërheqjes në mes të trupave qiellorë, [101], zbulim të cilin Robert Briffault e shehë si parathënës i ligjit universal të gravitetit të Njutnit. [102] Thabit ibn Qurra (836-901) refuzoi nocionet Peripatetike dhe Aristoteliane të “vendit neutral” për çdo element.
Në vend të tyre ai propozoi teorinë e lëvizjes, në të cilën edhe lëvizjet tatëpjetë dhe lëvizjet përpjetë janë të shkaktuara nga pesha dhe se rregulli i universit është rezultat i dy tërheqjeve garuese (jadhb): njëra nga këto është “mes elementeve sublunare dhe qiellore” dhe tjetra është “mes tëgjitha pjesëve të çdo elementi ndaras”. [103] Al-Kindi (801-873) përshkroi një koncept të hershëm të relativitetit paradrejtues të teorisë së më vonshme të relativitetit, të paraqitur nga Albert Einstein në shekullin e XX-të. Sikur Ajnshtajni edhe el-Kindi pohoi se bota fizike dhe fenomenet fizike janë relative, se koha, hapësira, lëvizja dhe trupat fizikë janë të gjithë relativë ndaj njëri tjetrit dhe të pa varur dhe jo absolutë dhe ata janë relativë ndaj objekteve të tyre dhe ndaj vëzhguesit. [104]
Ibn al-Haytham (965-1039) diskutoi teorinë e tërheqjes në mes masave dhe siç duket ishte në dijeni për madhësinë e shpejtimit gjatë gravitacionit dhe zbuloi se trupat qiellorë “i përgjigjeshin ligjeve të fizikës”. [105] Ibn al-Haytham gjithashtu zbuloi ligjin e inercionit, i njohur si Ligji i parë i lëvizjes i Njutnit, në deklarmin se trupi lëvizë përgjithmonë përveç nëse ndonjë forcë e jashtme e ndërpret lëvizjen e tijë ose ia ndërron drejtimin e lëvizes. [106] Ai gjithashtu zbuloi konceptin e impulsit, pjesë e Ligjit të dytë të lëvizjes të Njutnit. [107] edhe pse nuk e kuantifikoi matematikisht këtë koncept.
Fituesi i Çmimit Nobel, Abdus Salam, mbi Ibn al-Haytham shkroi:
“Ibn-al-Haitham (Alhazen, 965-1039 CE) ishte njëri nga fizikanët më të mëdhenjë i të gjitha kohërave. Ai bëri kontribute eksperimentale të rendit të lartë në optikë. Ai shpalli se rrezja e dritës, duke kaluar përmes masës merr rrugën e cila është më e lehta dhe “më e shpejta”. Në këtë shpallje ai parashihte Ligjin i Kohës së Fundit i Fermatit shekuj më parë. Ai ka parapa ligjin e inercionit, që më vonë emërohet Ligji i parë i lëvizjes i Njutnit. Pjesa e V e “Opus Majus” nga Roger Baconi praktikisht është një shënim nga “Optika” e Ibn el Haithamit.” [108]
Ibn Sina (980-1037) zbuloi konceptin e impulsit, kur u referua tek shtysi i të qenurit proporcional me peshën e shpejtësisë së kohës, paraprirës i konceptit të impulsit në Ligjin e Dytë të Lëvizjes të Njutnit. [109] Kështu që ai konsiderohet babai i konceptit bazik të impulsit në fizikë. [110] Teoria e tijë e lëvijes ishte gjithashtu konsistente me konceptin e inercionit në Ligjin e Parë të Lëvizjes të Njutnit. [109] Abu Rayhan al-Biruni (973-1048) ishte i pari që kuptoi se nxitimi është i lidhur me lëvizjen jo uniforme, gjithashtu pjesë e Ligjit të Dytë të Lëvizjes të Njutnit.
Al-Biruni, dhe më vonë al-Khazini, ishin të parët që aplikuan metodën shkencore eksperimentale në mekanikë, posaçërisht në fushën e statikës dhe dinamikës, pjesërisht për përcaktimin e peshave speciale, siç janë ato të bazuara në teorinë e barazpeshës dhe përcaktimit të peshës. Fizikantët myslimanë njësuan statikën dhe dinamikën në shkencën e mekanikës dhe kombinuan fushat e hidrostatikës me dinamikën për t’i dhënë jetë hidrodinamikës. Ata aplikuan teoritë matematike të raportit dhe teknikave infinitesimale dhe paraqitën teknikat e algjebrës dhe kalkulimit në fushëne statikës. Ata gjithashtu ishin të parët që përgjithësuan teorinë e qendrës së gravitetit dhe të parët që aplikuan atë në trupat tredimensionalë. Ata gjithashtu themeluan teorinë e mundësisë së konsiderimit të levës dhe krijuan “shkencën e gravitetit” e cila më vonë u zhvillua më tej në Evropën e Mesjetës. [111]
Në vitin 1121, el-Khazini, në librin e tië “Libri i Barazpeshimit të Urtsisë, ishe i pari që propozoi se graviteti dhe energjia potenciale e gravitetit e trupit ndryshon varësisht nga largësia nga qendra e Tokës. Ky fenomen nuk u dëshmua deri në paraqitjen e Ligjit të Gravitetit Universaltë Njutnit, shekuj më vonë. Në statikë, al-Khazini i pari pastër dalloi forcën, masën dhe peshën dhe tregoi veëdije mbi peshën e ajrit dhe rritjen e saj në dendësi me lartësi dhe zbuloi se dendësia më e madhe e ujit ishte më afër qendrës së Tokës. [112] Ibn Bajjah (Avempace) (d. 1138), ishte ai i cili argumentoi se gjithmonë ka forcë reaksioni për çdo forcë të ushtruar, të cilin Shlomo Pines e sheh si paraprisës i idesë së Gottfried Leibnizit për forcën, e cila përbën bazën e Ligjit të Tretë të Lëvizjes të Njutnit. [113] Teoria e tijë e lëvizjes kishte ndikim të rëndësishëm në fizikantët e mëvonshëm si Galileo Galilei. [114] Hibat Allah Ebu’l-Barakat el-Bagdaadi (1080-1165) shkroi libër kritikë ndaj fizikës së Aristotelit të titulluar el-Mu’tabar, ku ishte i pari i cili kundërshtoi idenë e Aristtelit se forca konstante prodhon lëvizje uniforme, pasi kuptoi se forca e aplikuar vazhdimisht prodhon nxitje, që është ligji fundamental i mekanikës klasike dhe një parashikim i hershëm i Ligjit të Dytë të Lëvizjes të Njutnit, [115], mendim të cilin ai nuk ia referoi forcave vepruese si të barabarta me forcën tendosëse. [116] Sikur Njutni, ai përshkroi nxitimin si kusht të ndryshimit të shpejtësisë. [117] Averroes (1126–1198) ishte i pari, i cili e definoi dhe mati forcën si ” raport në të cilin puna është bërë me ndryshimin e energjisë kinetike si kusht i trupit material” [118] dhe i pari, i cili me të drejtë kundërshtoi “se efekti dhe masa e forces ndryshon në kushte kinetike në masën materiale rezistente.” [119] Zhvillimet myslimane në mekanikë ishin themelet e zhvillimit të më vonshëm të mekanikës klasike në Evropën e hershme moderne. [120]
Referencat
101. K. A. Waheed (1978). Islam and The Origins of Modern Science, f. 27. Islamic Publication Ltd., Lahore. – ang.
102. Robert Briffault (1938). The Making of Humanity, f. 191. – ang.
103. Mohammed Abattouy (2001). “Greek Mechanics in Arabic Context: Thabit ibn Qurra, al-Isfizari and the Arabic Traditions of Aristotelian and Euclidean Mechanics”, Science in Context 14, f. 205-206. Cambridge University Press. – ang.
104. The Theory of Relativity, Fondacioni i Shkencës, Teknologjisë dhe Civilizimit, 2003. – ang.
105. Duhem, Pierre (1908, 1969). To Save the Phenomena: An Essay on the Idea of Physical theory from Plato to Galileo, f. 28. University of Chicago Press, Chicago. – ang.
106. Dr. Nader El-Bizri, “Ibn al-Haytham or Alhazen”, in Josef W. Meri (2006), Medieval Islamic Civilization: An Encyclopaedia, Vol. II, p. 343-345, Routledge, New York, London. – ang.
107. Seyyed Hossein Nasr, “The achievements of Ibn Sina in the field of science and his contributions to its philosophy”, Islam & Science, Dhjetor 2003. – ang.
108. Abdus Salam (1984), “Islam and Science”. In C. H. Lai (1987), Ideals and Realities: Selected Essays of Abdus Salam, 2nd ed., World Scientific, Singapore, f. 179-213. – ang.
109. A. Sayili (1987), “Ibn Sina and Buridan on the Motion of the Projectile”, Annals of the New York Academy of Sciences 500 (1), f. 477–482:
“Thus he considered impetus as proportional to weight times velocity. In other words, his conception of impetus comes very close to the concept of momentum of Newtonian mechanics.” – ang
110. Seyyed Hossein Nasr, “Islamic Conception Of Intellectual Life”, in Philip P. Wiener (ed.), Dictionary of the History of Ideas, Vëllimi. 2, f. 65, Charles Scribner’s Sons, New York, 1973-1974. – ang.
111. Mariam Rozhanskaya and I. S. Levinova (1996), “Statics”, in Roshdi Rashed, ed., Encyclopedia of the History of Arabic Science, Vëllimi. 2, f. 614-642 [642], Routledge, London and New York: :“Using a whole body of mathematical methods (not only those inherited from the antique theory of ratios and infinitesimal techniques, but also the methods of the contemporary algebra and fine calculation techniques), Arabic scientists raised statics to a new, higher level. The classical results of Archimedes in the theory of the centre of gravity were generalized and applied to three-dimensional bodies, the theory of ponderable lever was founded and the ‘science of gravity’ was created and later further developed in medieval Europe. The phenomena of statics were studied by using the dynamic apporach so that two trends – statics and dynamics – turned out to be inter-related withina single science, mechanics. The combination of the dynamic apporach with Archimedean hydrostatics gave birth to a direction in science which may be called medieval hydrodynamics. […] Numerous fine experimental methods were developed for determining the specific weight, which were based, in particular, on the theory of balances and weighing. The classical works of al-Biruni and al-Khazini can by right be considered as the beginning of the application of experimental methods in medieval science.” – ang.
112. Salah Zaimeche PhD (2005). Merv, f. 5-7. Foundation for Science Technology and Civilization. – ang.
113. Shlomo Pines (1964), “La dynamique d’Ibn Bajja”, in Mélanges Alexandre Koyré, I, 442-468 [462, 468], Paris. (cf. Abel B. Franco (Tetor 2003). “Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory”, Journal of the History of Ideas 64 (4), f. 521-546 [543].) – ang.
114. Ernest A. Moody (1951). “Galileo and Avempace: The Dynamics of the Leaning Tower Experiment (I)”, Journal of the History of Ideas 12 (2), f. 163-193. – ang.
115. Shlomo Pines Titulli: Ebu’l-Barakat el-Bagdadi , Hibat Allah; encikloperia: Fjalori i Biografisë Shkencore; Vëllimi: 1; faqe: 26-28; Botues: Charles Scribner’s Sons; Vend botimi: New York City; Viti:1970; ISBN: 0684101149. (cf. Abel B. Franco (October 2003). “Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory”, Journal of the History of Ideas 64 (4), f. 521-546 [543].) – ang.
116. Abel B. Franco (Tetor 2003), “Avempace, Projectile Motion, and Impetus Theory”, Journal of the History of Ideas 64 (4):521-546 [543])
117. A. C. Crombie, Augustine to Galileo 2, f. 67. – ang.
118. Ernest A. Moody (June 1951). “Galileo and Avempace: The Dynamics of the Leaning Tower Experiment (II)”, Journal of the History of Ideas 12 (3), f. 375-422 [375]. – ang.
119. Po aty në referencën 118.
120. Mariam Rozhanskaya and I. S. Levinova (1996), “Statics”, in Roshdi Rashed, ed., Encyclopedia of the History of Arabic Science, Vëllimi 2, f. 614-642 [642], Routledge, Londër dhe Nju Jork:
“Arabic statics was an essential link in the progress of world science. It played an important part in the prehistory of classical mechanics in medieval Europe. Without it classical mechanics proper could probably not have been created.”
Përkthyer për projektin Wikipedia Shqip
